از غزل تا سمفونی: حافظ و هنر ارتباط‌سازی جهانی
یادداشت محمد اله‌یاری فومنی؛ مدیرعامل بنیاد فرهنگی رودکی به مناسبت روز بزرگداشت حافظ و اجرای مشترک ارکستر موسیقی ایران و ترکیه
روزنامه ایران
پنج‌شنبه ۲۴ مهر ۱۴۰۴
روز بزرگداشت لسان‌الغیب، خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی، تنها یادبود یک شاعر کهن نیست؛ بلکه تجلیل از میراث زنده‌ای است که کماکان در متن حیات فرهنگی، هنری و حتی دیپلماتیک ایران و جهان جریان دارد. جایگاه منحصربه‌فرد اشعار حافظ، تنها در مفاهیم عرفانی و ادبی آن خلاصه نمی‌شود، بلکه در قابلیت اعجاب‌انگیز آن برای الهام‌بخشی به عرصه‌های گوناگون توسعه فرهنگی و هنری، به‌ویژه در ایجاد حلقه‌های ارتباطی بین فرهنگ‌ها نهفته است.
یکی از بارزترین جلوه‌های این تأثیر، در عرصه موسیقی و ترانه‌سرایی متجلی شده است. از دیرباز تاکنون، اشعار حافظ، نه به‌عنوان متونی ادبی، بلکه به‌عنوان کلامی زنده و آهنگین، دستمایه خلق آثار ماندگار موسیقایی بوده‌اند. تصنیف‌ها و ترانه‌هایی که بر اساس غزلیات او ساخته شده، از موسیقی سنتی تا قالب‌های مدرن، نشان می‌دهند که این ابیات، از ظرفیتی ذاتی برای همنوایی با نواها و ریتم‌های مختلف برخوردارند. خوانندگان شهیر ایرانی با اجرای غزلیات حافظ، نه تنها بر غنای موسیقی اصیل ایرانی افزوده‌اند، بلکه این اشعار را به ابزاری برای انتقال حس و حالی مشترک به مخاطبان جهانی تبدیل کرده‌اند.
آهنگسازان برجسته ایرانی ، با الهام از مفاهیم وسیع و جهان‌شمول شعر حافظ، آثار مختلفی آفریده‌اند. این آثار، که گاه با همراهی خوانندگان و گروه‌های کُر همراه با ارکستر اجرا می‌شوند، نشان می‌دهند که عشق، ریاضت معنوی و حیرانی عارفانه در کلام حافظ، چگونه می‌تواند به زبانی جهانی و بدون مرز در قالب موسیقی ترجمه شود. این گونه آثار، نمونه‌ای عینی از “دیپلماسی هنر” محسوب می‌شوند؛ دیپلماسی‌ای که در آن، به جای گفت‌وگوهای سیاسی، نواها و اشعار، قلب‌ها و فرهنگ‌ها را به هم پیوند می‌زنند.
حافظ در این میدان، تنها یک شاعر نیست؛ او یک نماینده و سفیر فرهنگی تمام‌عیار است. هنگامی‌که یک ارکستر موسیقی در یکی از سالن‌های معتبر اروپایی، اثری را بر اساس شعر او اجرا می‌کند، یا هنگامی‌که یک خواننده پرآوازه ، ترانه‌ای با مضمون غزلی از او می‌خواند، در حقیقت دیپلماسی عمومی ایران در عمیق‌ترین و اثرگذارترین سطح خود در حال عمل کردن است. این تعامل هنری، تصویری ناب و اصیل از فرهنگ ایران را به نمایش می‌گذارد که فراتر از کلیشه‌ها و گاه فراتر از کشمکش‌های سیاسی، مستقیم با جان و روح مخاطب ارتباط برقرار می‌کند.
در راستای بهره‌گیری هرچه بیشتر از این ظرفیت بی‌نظیر، ضروری است سیاست‌گذاران و مدیران فرهنگی، به‌کارگیری اشعار حافظ را در قالب‌های هنری نوین در دستور کار قرار دهند. این امر شامل تولید آثار موسیقایی مبتنی بر غزلیات، الهام‌بخشی به هنرهای تجسمی، اقتباس‌های نمایشی و حتی طراحی مجموعه‌های پوشاک با الهام از مضامین و نمادهای دیوان حافظ می‌شود.
همچنین تولیدات مشترک هنری با سایر کشورها و ترجمه چندزبانه محصولات فرهنگی، راهکاری اثربخش برای تعمیق ارتباطات بینافرهنگی است.
شایسته است طراحی پلتفرم‌های آموزشی و سرگرمی تعاملی، به‌ویژه برای کودکان، نوجوانان و جوانان سایر ملل، در کانون توجه قرار گیرد. خلق انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای آموزشی و محتوای جذاب دیجیتال با محوریت اشعار ساده‌شده حافظ، می‌تواند نسلی جدید را با حکمت و زیبایی‌های شعر فارسی آشنا سازد و سهمی ماندگار در ترویج فرهنگ ناب ایرانی-اسلامی در سپهر جهانی داشته باشد.
بنیاد فرهنگی هنری رودکی با درک جایگاه پر اهمیت، چند وجهی و استراتژیک خود و به عنوان پل ارتباطی بین هنرمندان ایرانی و بین المللی ، در زادروز حافظ شیرازی سه گانه ای را طراحی و اجرا نمود تا بخشی از اهداف بالا را محقق نماید ؛ گروه سازهای ایرانی ارکستر موسیقی ملی ایران به ترکیه، رفت تا با مشارکت ارکستر سازهای سنتی ترکیه همنوایی مشترکی برای علاقمندان حافظ در آنکارا داشته باشند.
اپرای حافظ به کارگردانی استاد بهروز غریب پور به شیراز رفت و با زبان نمایش و روایت این استاد دردانه، شیرینی و حلاوت حافظ را به مردم چشاند. و برج آزادی در شب بیستم مهر نام و آوازه حافظ شیرازی را در قالب برج نگاره بر پیکر بلند و بی مثال خویش گستراند.
و سخن پایانی اینکه بزرگداشت حافظ؛ صرفاً یک وظیفه فرهنگی نیست، بلکه یک فرصت استراتژیک است. توجه به این ظرفیت عظیم می‌تواند در قالب برنامه‌ریزی برای تولید آثار مشترک موسیقایی با هنرمندان بین‌المللی، حمایت از اجرای ارکسترال آثار مبتنی بر شعر حافظ در فستیوال‌های معتبر جهانی، و به‌طور کلی، به‌کارگیری «دیپلماسی موسیقی و شعر» در کنار سایر ابزارهای دیپلماسی عمومی، نقش مهمی در تعمیق شناخت از فرهنگ کهن ایرانی و تقویت روابط بین‌فرهنگی ایفا کند.